W literaturze duchy, widma i zjawy odgrywają wazna role, niosą za sobą głębokie znaczenie symboliczne. Pozwalają one ukazać emocje i postawy poprzez nierealne zjawiska. Dawniej, gdy twórczość była poddawana cenzurze, pozwalały one nadać docelowy przekaz nie bezpośrednio.
W “Weselu” Stanisław Wyspiański wprowadza szereg postaci historycznych w formie duchów, które konfrontują uczestników wesela z przeszłością historyczną i przypominają im o narodowych zmaganiach, o których zaczęli zapominać. Jako przykład może posłużyć Widmo, zjaw ukazująca się Marysi, przypominająca o jej tragicznie zmarłym ukochanym. Widmo to symbolizuje niespełnione marzenia i tęsknotę, która nadal żyje w sercach postaci. Jednym z kluczowych duchów jest również Jakub Szela, przywódca Rabacji Galicyjskiej - chłopskiego powstania przeciw szlachcie w 1846 roku. Jego zjaw zjawia się przed Dziadem, przypominając o krwawej przeszłości i konflikcie miedzy chłopami a szlachtą. Obecność Szeli na weselu przypomina o nierozwiązanych problemach społecznych i wskazuje na ciągłość historycznych krzywd.
W literaturze romantycznej duchy i zjawy były często używane do ukazywania konfliktów wewnętrznych bohaterów oraz jako nośnik moralnych przesłań. Przykładem mogą być “Dziady” Adama Mickiewicza, gdzie duchy przodków przychodzą, aby nauczać żyjących. W ten sposób romantyzm i młodopolska literatura, do której należy “Wesele”, wykorzystywały motywy nadprzyrodzone do głębszego wniknięcia w psychikę postaci oraz analizę społecznych i narodowych problemów.
W “Opowieści Wigilijnej” Charles’a Dickens’a pojawiają się trzy duchy: Duch Wigilijnej Przeszłości, Teraźniejszości i Przyszłości. Każdy duch ma konkretną funkcję: konfrontują Scrooge’a z prawdą o nim samym i o skutkach jego działań. Dzięki spotkaniu z duchami bohater przechodzi głęboką przemianę moralną, zaczyna rozumieć cierpienie innych i dostrzega, że jego egoizm doprowadzi do samotnej i nieszczęśliwej śmierci. Widma są więc jego przewodnikami po “innej rzeczywistości”, która ma charakter oczyszczający. W tym utworze zjawy stają się narzędziem naprawy ludzkiego sumienia.
W literaturze, duchy, widma i zjawy pełnią wielorakie funkcje: są łącznikami między przeszłością a teraźniejszością, personifikacją lęków i pragnień, a także refleksji nad współczesnymi problemami społecznymi. Dzięki nim poeci tworzą wielowymiarowy obraz świata przedstawionego.
Wieś w literaturze zawsze była przedstawiana z wyraźnymi różnicami w zestawieniu z miastem, tak samo jak obraz chłopów ze szlachtą. Była ona również przeróżnie przedstawiana w zależności od epoki, aktualnych nurtów i przekonań.
W utworze “Wesele” Stanisława Wyspiańskiego widzimy przede wszystkim wydarzenia związane z wiejskim zwyczajem tradycyjnego wesela. Autor ukazuje wieś jako zderzenie dwóch zupełnie różnych światów: chłopstwa i inteligencji. Autor ukazuje tę różnicę przede wszystkim poprzez rozmowy i zachowania bohaterów. Sam ślub poety z chłopką jest symbolem fascynacji inteligencji kulturą ludową oraz próbą zbliżenia się dwóch warstw społecznych. Rozmowy weselników jednak szybko ujawniają, że to porozumienie jest powierzchowne. Radczyni traktuje chłopów z wyższością, natomiast Pan Młody idealizuje wieś i zachwyca się jej pozytywami, choć w rzeczywistości jej nie rozumie. Z kolei chłopi, reprezentowani na przykład przez Jaśka, jawią się jako pewni siebie, dumni i świadomi własnej wartości. Kolejne wydarzenia, takie jak pojawiające się widma czy otrzymanie przez Gospodarza Złotego rogu, jeszcze mocniej podkreślają różnice między warstwami, podkreślając ich niezdolność do współdziałania. Na szczególną uwagę zasługuje scena zgubienia Złotego Rogu przez Jaśka, która ukazuje zmarnowaną szansę na wspólne działanie. Zakończenie dramatu - chocholi taniec przedstawia chłopów i inteligencję w stanie marazmu, z którego nie potrafią się wyrwać.
Warto zauważyć, że obraz wsi przedstawiony przez Wyspiańskiego nie był przypadkowy. Dzieło było tworzone na przełomie XIX i XX wieku, kiedy w polskiej kulturze panowała moda na chłopomanię - fascynacja folklorem, obyczajami i barwnością życia wiejskiego. Inteligencja idealizowała wieś, widząc w niej ostoję polskości. Jednocześnie istniał silny podział i brak realnego zrozumienia między warstwami. Wyspiański, jako uważny obserwator wykorzystał prawdziwe wydarzenie - ślub poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną - aby pokazać, że to zainteresowanie wsią ma często powierzchowny charakter i nie prowadzi do zjednoczenia społeczeństwa.
Obraz wsi bardzo dobrze widać również w “Chłopach” Władysława Reymonta. Poeta opisuje wieś świeżo po uwłaszczeniu, z powstałą już wewnętrzną hierarchią. Mieszkańcy wsi dzielą się wg majątku i ilości posiadanej ziemi. Najzamożniejsi gospodarze, jak np. Maciej Boryna, mają wysokie poważanie we wsi i decydujący głos we wszystkich sprawach zbiorowości. Bogaci gospodarze wyzyskują zaś tych, którzy ziemi nie mają, najbiedniejsi muszą więc znosi ten stan rzeczy w pokorze i cierpliwości. W utworze poznajemy także lokalnie ważne postacie, czyli księdza, wójta, kowala i młynarza, ci pełnią we wsi funkcje bliskie arystokracji. Lipczan cechuje duży brak zaufania do ludzi z zewnątrz, czasem posuwają się nawet do otwartej wrogości. Reymont porusza także kwestie problemu nauczania na wsi. Większość mieszkańców nie potrafi pisać. W Lipcach nie było ani stałej szkoły, ani nawet lekarza. Nie pominięto też patologicznych zachowań takich jak awantury, zaczepki i bójki. Bogaci i lepiej usytuowani chłopi lekceważyli sobie los tych, którzy w społeczności byli niżej.
Podobny motyw zróżnicowania społecznego na wsi pojawia się także w “Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza. Choć epopeja ukazuje świat szlachty żyjącej na wsi, również widać tam wyraźną hierarchię oraz podział ról w lokalnej społeczności. Jednak w przeciwieństwie do surowego i realistycznego obrazu Reymonta, Soplicowo jest przedstawione bardziej sielankowo i harmonijnie, co podkreśla, jak odmienne mogą być literackie wizje życia na wsi.
Obraz wsi w literaturze jest wielowymiarowy - od realistycznych opisów Reymonta, przez konfliktową wizję Wyspiańskiego, po sielankowe Soplicowo Mickiewicza. Pokazuje on zarówno codzienne życie mieszkańców, jak i społeczne podziały, marzenia o jedności czy refleksje nad tradycją, czyniąc wieś ważnym symbolem w literaturze.